Wśród tematów, które moi uczniowie kontynuujący naukę języka francuskiego rozpoczętą w normalnej szkole (publicznej lub językowej) wskazują za prawdopodobnie niemożliwe do opanowania, często wymieniana jest problematyka „takich małych słówek wstawianych w środku zdań”. Są to zaimki względne i czas w końcu rozprawić się z tym tematem raz na zawsze.
Osoby chcące dobrze opanować to gramatyczne zagadnienie dzielą się generalnie na 2 grupy, a podział przebiega już na płaszczyźnie samego nazewnictwa. Jedni nazywają to „takie słówka – que, qui, dont, à qui, i chyba jeszcze lequel”. Drudzy temat zachodzą od drugiej strony i mówią „pani w szkole kazała nam się nauczyć zaimków względnych – nie mam pojęcia co to jest”.
Zaimki względne (po francusku pronoms relatifs) używane są, gdy 2 zdania zawierają odniesienie do tego samego obiektu, i oba te zdania połączymy w jedno. Np. zamiast mówić :
To jest język. Ja znam ten język.
możemy powiedzieć
To jest język, który ja znam.
Po połączeniu tych dwóch zdań prostych musimy zdania składowe połączyć za pomocą dodatkowego słowa, którego nie było w żadnym z pierwotnych zdań – słowo który. To jest właśnie zaimek względny. Służy on do tego, by poinformować odbiorcę zdania, że słowo język, które wystąpiło tu tuż przed zaimkiem względnym, jest użyte nie tylko z czynnością jest, ale też z czynnością znam, tak jak to miało miejsce, gdy mieliśmy dwa zupełnie osobne zdania.
Teraz można by pomyśleć „no dobrze, to jak jest po francusku „który” i temat zamykamy”. Tak łatwo to niestety nie ma. Aby łatwiej przyswoić sobie to, o czym będzie mówiła dalsza część artykułu, polecam najpierw zaznajomić się z opisem struktury zdania (podział na Podmiot / Orzeczenie / Dopełnienie) w tym artykule.
Weźmy teraz na warsztat jakieś zdania po francusku :
C’est un homme. Je connais l’homme.
C’est un homme que je connais.
Wspólnym elementem dla obu zdań jest słowo homme, a zaimkiem względnym jest que.
A teraz inny zestaw :
C’est un homme. Il me connait.
C’est un homme qui me connait.
Co się zmieniło? Element wspólny jest ten sam, ale za to zmienił się zaimek względny spajający obie myśli w całość. Dlaczego? Porównajmy oba zdania docelowe i przyjrzyjmy się ich elementom :
P – Podmiot
O – Orzeczenie
D – Dopełnienie
Co widzimy? Określenie un homme w przypadku pierwszego zdania jest dopełnieniem zarówno dla pierwszego, jak i dla drugiego zdania składowego. W drugim przypadku, un homme jest dopełnieniem do pierwszego, ale jednocześnie podmiotem (!) dla drugiego zdania składowego. Jest więc odbiorcą czynności „być”, ale wykonawcą dla „znać”. Tu leży cała różnica i stąd wynika użycie innego zaimka względnego (qui zamiast que). W tym miejscu też rozsypuje się częste (ale błędne) wyobrażenie, że qui będzie tu zarezerwowane dla ludzi, a que do rzeczy. W przypadku zaimków względnych jednoelementowych tak zdecydowanie nie jest.
No dobrze, więc czy to wszystko? Rozróżnienie, czy dla drugiego zdania nasz „wspólny element” jest dopełnieniem czy podmiotem, i tyle? No niestety, istnieje drobna komplikacja, wynikająca z tego, o czym była mowa we wspomnianym już wcześniej artykule uzupełniająco-wprowadzającym. A mianowicie : dopełnień jest więcej niż tylko jeden rodzaj. Podmiot to podmiot, więc w tym scenariuszu zawsze mamy gwarancję spotkać zaimek względny qui.
J’ai acheté cette robe qui te plait.
Tu m’expliqueras ce problème qui te tracasse.
Nous parlons à la personne qui est en face de nous.
Warto zauważyć, że za każdym razem po qui nie znajdziemy podmiotu, a czasownik w drugim zdaniu składowym jest zawsze odmieniony przez to, co stoi tuż przed qui.
A teraz kilka sytuacji w których wspólny element jest dopełnieniem do drugiego zdania składowego, ale za każdym razem dopełnieniem innego typu :
C’est la langue que je parle. (parler + coś)
C’est l’homme à qui je parle. (parler + à + ktoś)
C’est le livre dont je parle. (parler + de + coś)
Te 3 zaimki względne, które tu widzimy, są jednocześnie trzeba najczęściej stosowanymi tuż za bezkonkurencyjnym wcześniej opisanym qui stosowanym jeszcze częściej. Odpowiadają one następującym sytuacjom :
- que – element wspólny jest dla drugiego zdania składowego dopełnieniem bezpośrednim (COD).
- à qui – element wspólny jest dla drugiego zdania składowego dopełnieniem pośrednim (COI).
- dont – element wspólny jest dla drugiego zdania składowego dopełnieniem po przyimku de.
No dobra, to czy to już wszyyyyystko? Nope, nadal nie. Witamy w części drugiej, bardziej zaawansowanej. Zacznij czytać, jeśli czujesz, że masz dobrze opanowane wszystko to, co było powyżej.
Typów dopełnień jest niezliczona ilość, a oprócz tego nakładają się dość specyficzne sytuacje, które wymagają w zdaniu rozwiązywania problemów, których istnienia na tym etapie jeszcze nikt nie podejrzewa. Zaimki względne które dotąd wymieniliśmy to zaledwie czubek góry lodowej – mała część, ale najczęściej spotykana. Dla pewnego uporządkowania przyjmijmy, że zaimki względne dzielimy na 3 podgrupy :
- Skrócone : qui, que, dont
- Uproszczone : à qui, à quoi, de qui, de quoi, pour qui, pour quoi, itd…
- Pełne : auquel, à laquelle, auxquels, auxquelles, duquel, de laquelle, desquels, desquelles, pour lequel, pour laquelle, pour lesquels, pour lesquelles, avec lequel, itd…
Zestaw numer 1 mamy z głowy, omówiliśmy sytuacje kiedy je stosować. Dlaczego traktujemy akurat te 3 zaimki jak odrębną kategorię? Ponieważ każdy z nich składa się z zaledwie jednego słowa, co jak za chwilę się okaże nie jest typowa sytuacja dla zaimków względnych. W każdym razie przy tych trzech (qui, que, dont) mamy do czynienia coś w rodzaju skrótów, którymi obsługiwane są najczęstsze sytuacje, w jakich możemy potrzebować zaimków względnych. Często stosowane = na specjalnych zasadach.
Pozostałe dwie paczki zaimków względnych mają już wygląd, który pozwala zrozumieć z czego „normalne” zaimki względne się składają. Muszą być w stanie swoją konstrukcją odzwierciedlić 2 informacje – jakiego typu przyimek brałby normalnie udział w konstruowaniu dopełnienia, którego dzięki użyciu zaimka względnego nie będzie, oraz muszą nam mówić coś o obiekcie, który będzie naszym wspólnym dla obu zdań składowanych.
Je connais la personne. Tu parles avec cette personne.
Je connais la personne avec qui tu parles
Je connais la personne avec laquelle tu parles.
Przerabialiśmy wypowiedź, w którym wspólnym elementem było słowo personne, i z drugą wypowiedzią miało być związane poprzez przyimek avec. Przyimek ten musi więc być również obecny w zaimku względnym. Po zaimku przychodzi wskaźnik, który pozwoli nam wskazać (odpowiednio precyzyjnie) obiekt wspólny, do którego się odnosimy. Tutaj zarówno użycie zaimka względnego uproszczonego avec qui, jak i pełnego avec laquelle zadziała prawidłowo, ponieważ personne jest zarówno obiektem odpowiadającym zarówno na pytanie kto? (qui?), jak i żeńskim pojedynczym (a więc laquelle pasuje, zgodnie z informacjami, które za chwilę pokaże).
Zaimki względne uproszczone dają 2 opcje wskazania obiektu :
- qui (kto? dla obiektów ożywionych)
- quoi (co? dla obiektów nieożywionych)
Zaimki względne pełne dają większą „rozdzielczość”, bo aż 4 opcje wskazania obiektu :
- lequel (męskie pojedyncze)
- laquelle (żeńskie pojedyńcze)
- lesquels (męskie/mieszane mnogie)
- lesquelles (żeńskie mnogie)
Warto zwrócić uwagę, że pierwsza sylaba w tych wskaźnikach będzie zachowywała się tak, jak rodzajnik, a więc będzie tworzyć przyimki ściągnięte gdy przyimkiem jest à lub de zgodnie ze wzorcem w tej tabelce, stąd powstają np. zaimki typu auquel, desquels, itp.
W przypadku ostatniego przykładu zdania wybór między zaimkiem pełnym a uproszczonym nie był tak istotny dla przekazania myśli, i w takiej sytuacji z tych dwóch typów Francuzi będą chętniej wybierali zaimki pełne. Taka wyższa precyzja, którą charakteryzują się się zaimki względne pełne może być realnie ważna w takiej sytuacji :
Je vois le fils de la femme dont tu parles. (parler de – ale zaimek nie pozwala stwierdzić czy mówię o fils czy o femme)
Je vois le fils de la femme duquel tu parles. (parler de wycelowane w obiekt męski = fils)
Je vois le fils de la femme de laquelle tu parles. (parler de wycelowane w obiekt żeński = femme)
Czasami natomiast dwa obiekty mają ten sam rodzaj, tę samą liczbę, a jedyne, czym się istotnie wyróżniają to atrybutem ożywione / nieożywione.
Je connais l’entreprise de la femme pour qui tu travailles. (travailler pour + qui, a więc wycelowane w osobę, nie w firmę)
Je connais l’entreprise de la femme
pour quipour laquelle tu travailles.
Ostatni przykład obrazuje, że Francuzi unikają używania zaimków uproszczonych do odniesienia się do obiektów nieożywionych, jeśli ten obiekt jest nazwany rzeczownikiem, i będą używać zaimków pełnych nawet kosztem wieloznaczności. Będą natomiast uproszczonych używać gdy obiekt nie jest nawet opisany rzeczownikiem.
Je me demande à quoi tu penses.
Je ne sais pas sur quoi il travaille.
Je veux savoir avec quoi il a fait ça.
Oczywiście równie dobrze zastosują tę samą metodę do nienazwanych osób.
Je me demande de qui tu parles. (parler de + qui, a więc wycelowane w osobę)
Ostatnią rzeczą, którą warto wiedzieć o zaimkach względnych jest to, zaimki uproszczone (przyimek + qui/quoi) mają dokładnie te samą strukturę co złożone wyrażenia pytające. Ta wiedza można pomóc na bazie jednego zbudować drugie :
Chez qui il habite?
Je ne connais pas la personne chez qui il habite.
Attends! Je sais! Il habite chez Martine.
A skoro ułożyliśmy już wyrażenie pytające, idąc krok dalej mamy na tacy zaimek względny do użycia przy przeróbki pytania na mowę zależną :
Chez qui il habite?
Tu m’as demandé „chez qui il habite?”.
Tu m’as demandé chez qui il habitait.
I to już właściwie wszystko, co należy wiedzieć o zaimkach względnych. Reszta wiedzy potrzebnej do sprawnego tworzenia zdań, w których zaimki względne będą poprawnie użyte, to opanowanie rekcji czasowników (co po czasowniku można podpiąć, i na jakich zasadach, po jakich przyimkach, itd). Pomocą w opanowaniu tej wiedzy może okazać się ten artykuł i materiały dydaktyczne w nich podlinkowane. Powodzenia!
