Wśród różnych elementów gramatyki, których trzeba się nauczyć, by móc w miarę swobodnie operować językiem francuskim, hasło „mowa zależna” zazwyczaj występuje dość daleko po wszelkich zmyślnych elementach gramatyki typu czas „plus-que-parfait”, trybach warunkowych i łącznych i gdzieś tam po macoszemu jest spychane w czeluści bardzo specjalistycznych elementów języka, które „rzadko się używa”. Czy faktycznie tak rzadko? Najpierw sprawdźmy z czym mamy do czynienia.
Mowa zależna to swoiste „opakowanie” wypowiedzi gdy jest ona przytaczana (nie cytowana, tylko właśnie przytaczana).
Mowa bezpośrednia : Obrałem ziemniaka.
Cytowanie : On powiedział „obrałem ziemniaka„.
Przytoczenie (mowa zależna) : On powiedział, że obrał ziemniaka.
Po francusku mogłoby to wyglądać tak :
Mowa bezpośrednia : Je parle français.
Cytowanie : Il dit : „Je parle français”.
Przytoczenie (mowa zależna) : Il dit qu’il parle français.
To pierwszy etap do zrozumienia z czym mamy do czynienia. Kolejny krok to uświadomienie sobie, że nie każde zdanie jest tak samo skonstruowane, i przytoczenia muszą odzwierciedlać funkcję zdania. Z perspektywy mowy zależnej rozróżniamy 5 typów zdań :
- Zdania twierdzące
- Rozkazy
- Pytania zamknięte
- Pytania otwarte (z wyjątkiem que/quoi)
- Pytania otwarte z wyrażeniem que/quoi
Ad 1. Zdania twierdzące przytaczamy używając słówka wprowadzającego „que”.
Tu parles français.
Il dit que tu parles français.
Ad 2. Rozkazy przytaczamy z użyciem przyimka „de” i bezokolicznika.
Parle français!
Il me dit de parler français.
Ad 3. Pytania zamknięte przytaczamy z użyciem „si”.
Tu parles français?
Il me demande si je parle français.
Ad 4. Pytania otwarte przytaczamy z użyciem wyrażenia pytającego, które było w pierwotnym pytaniu.
Quand tu viens?
Il me demande quand je viens.Chez qui tu habites?
Elle me demande chez qui j’habite.
Ad 5. Pytania otwarte z wyrażeniem pytającym que/quoi (co?) przytaczamy inaczej, niż te z podpunktu 4. Dzieje się to dlatego, że byłaby pewna zbieżność z innymi sytuacjami – z przytaczaniem zdań twierdzących raz pytań z „qui”(!) Dlatego zamiast słowa wprowadzającego tożsamego z wyrażeniem pytającym, stotuje się „ce que”.
Z przytaczaniem pytań z „que” jest związana jeszcze jedna sprawa – a mianowicie rozegranie scenariusza, w którym w pytaniu nie występuje podmiot. Albowiem trzeba pamiętać, że zdarzają się pytania, w których nie ma podmiotu, ponieważ dopiero o niego pytamy, np. :
- Allo? Qui parle?
- Qu’est-ce qui se passe?
- Lequel des deux fonctionne bien?
Taka sytuacja wchodzi w kolizję ze statusem „que”, po których generalnie wymagana jest obecność podmiotu. Gdy takowego nie planujemy dać, „que” należy zamienić na „qui”, co z resztą widać w modyfikacji „est-ce que” do „est-ce qui” w pytaniach, w których pytamy o wykonawcę czynności:
Qu’est-ce que c’est?
Qu’est-ce qui fait ce bruit?
Określenie wprowadzające „ce que” w mowie zależnej ulegnie podobnej modyfikacji, przez co otrzymamy „ce qui”:
Il me demande ce que c’est.
Il me demande ce qui fait ce bruit.
Z przytaczaniem pytań jest związana jeszcze jedna ważna rzecz. Istnieje dość częsty błąd wplatania operatora „est-ce que” w mowie zależnej, a szczególnie właśnie przy okazji opakowywania mową zależną tego typu pytań. Potrafi wyglądać to następująco :
Est-ce que tu viens demain?
Il me demande est-ce que je viens demain. BŁĄD!
Il me demande si je viens demain. OK!
Trzeba pamiętać, że „est-ce que” jest wstawką sygnalizującą, że zdanie jest pytaniem, a w przypadku mowy zależnej mamy już do czynienia ze zwykłym zdaniem twierdzącym (chociaż bazującym na pytaniu). Używanie tam „esky” jest błędem, biorącym się głównie z tego, że wiele osób w Polsce było błędnie uczone, że „est-ce que” = „czy”, przez co naturalne staje się wykorzystanie tego „czy” w mowie zależnej :
Czy przyjdziesz jutro?
On mnie pyta czy przyjdę jutro.
Jednak w rzeczywistości „est-ce que” nie oznacza „czy”, i „esky” w zdaniu w mowie zależnej jest zwyczajnym błędem.
Mowa zależna z przesunięciem czasu (concordance de temps)
Oprócz zwykłej mowy zależnej mamy we francuskim również tzw. mowę zależną z przesunięciem czasu. Polega to na tym, że jeśli zdanie wprowadzające jest w (dowolnym) czasie przeszłym, fragment który jest „opakowany” musi ulec modyfikacji, a dokładniej czas musi być cofnięty względem pierwotnej wersji. Np. :
Zdanie pierwotne : Je parle français.
Mowa zależna : Il dit que je parle français.
Mowa zależna z przesunięciem czasu : Il a dit que je parlais français.
Gdy przytoczenie odbywa się nie natychmiastowo, ale później, i jest opisywane w czasie przeszłym (Il a dit zamiast Il dit), druga część zdania cofana jest o jeden „ząbek” na osi czasu (w tym przypadku z présent do imparfait).
Jak zapamiętać który czas przechodzi w który? Są 2 sposoby :
1. zwrócić uwagę na atrybuty czasu – dokonany/niedokonany, pewny/niepewny. Atrybuty nie mogę się zmienić wraz z przytaczaniem wypowiedzi. Na przykład czas présent jest pewny i niedokonany. Po cofnięciu się musimy „wylądować” w czasie przeszłym o tych samych atrybutach – czyli w czasie przeszłym niedokonanym (a więc imparfait). Futur simple z kolei jest czasem niepewnym (jak cała przyszłość), więc nie może być cofnięte do présent, tylko do teraźniejszości niepewnej (warunkowej), a więc do conditionnel présent.
2. Dla fanów wkuwania, poniżej cała lista przekształceń :
- Présent -> Imparfait
- Imparfait -> Imparfait
- Passé composé -> Plus-que-parfait
- Futur Simple -> Conditionnel présent
- Futur Antérieur -> Conditionnel passé
- Conditionnel présent -> Conditionnel passé
Na tej liście nie ma konstrukcji czasopodobnych takich jak np. Futur Proche czy Passé Récent i jest tak nie przez przypadek. Tego typu struktury działają jak normalne zdania, i patrzymy tylko na to w jakim czasie odmieniony jest czasownik, który akurat jest odmieniony.
Przy okazji przytaczania z przesunięciem czasu, okoliczniki czasu muszą zostać zastąpione odpowiednikami oderwanymi od momentu, w którym mówimy :
- Aujourd’hui -> Ce jour-là
- Demain -> Le lendemain
- Hier -> La veille
- Ce matin -> Ce matin-là
- Cet apres-midi -> Cet apres-midi-là
- Ce soir -> Ce soir-là
- Lundi dernier -> Lundi précédent
- Lundi prochain -> Lundi suivant
- La semaine prochaine -> La semaine suivante
- La semaine dernière -> La semaine précédente
Mowa zależna – dlaczego jest tak ważna?
Okazuje się, że „podręcznikowe” wykorzystanie mowy zależnej tylko przytaczania czyichś słów (a więc z czasownikami dire i demander) to tylko wierzchołek góry lodowej. Na tych samych strukturach są zbudowane i tym samym zasadom podlegają również inne zdania, w których można się doszukać konstrukcji „warstwowej„.
1. Je pense qu’il a raison.
To zdanie bazuje na „il a raison”.2. J’evisage d’étudier plus.
To zdanie bazuje na rozkazie „Étudie plus!”3. Je voudrais savoir si tu m’aimes.
To zdanie bazuje na pytaniu „est-ce que tu m’aimes?”4. Je manque d’informations pour decider quelle voiture je dois choisir.
To zdanie bazuje na pytaniu „Quelle voiture je dois choisir?”5. J’ai hâte d’apprendre ce que tu m’as acheté comme cadeau.
To zdanie bazuje na pytaniu „Qu’est-ce que tu m’as acheté comme cadeau?”
To były tylko przykłady zdań w mowie zależnej (w każdej z 5 jej struktur) które odbiegają dość daleko od klasycznego wyobrażenia o mowie zależnej jako narzędziu do przytaczania cudzych wypowiedzi, ale mimo to ich poprawne zbudowanie wymaga znajomości mowy zależnej. Niewinne zdania, pozornie nie powiązane z mową zależną, ale jednak w pełni na niej oparte. Dlatego znajomość tych metod tworzenia zdań bywa dużo częściej i bardziej przydatne niż pełne opanowanie niż trybu Subjonctif.
Mam nadzieję, że artykuł był pomocny i zapraszam do czytania pozostałych moich materiałów przybliżających tajniki języka francuskiego. W razie potrzeby bardziej regularnej i ustrukturyzowanej pomocy, zapraszam na moje lekcje indywidualne.
