Czasowniki zwrotne w języku francuskim nie do końca działają tak samo jak po polsku. Nie są trudne, pod warunkiem podejścia do nich od odpowiedniej strony.
Czasowniki zwrotne – sytuacja w języku polskim
W języku polskim czasowniki zwrotne fenomenem bardzo łatwym do zrozumienia. Po czasowniku dodajemy zaimek „się” (częściej) lub „sobie” (to już dużo rzadziej) aby wyrazić, że czynność działa na jej wykonawcy. Z wyjątkiem garstki czasowników, które w ogóle nie występują bez zaimka zwrotnego (np. pojawiać się, uśmiechać się), cała reszta podlega wcześniej wspomnianemu mechanizmowi. Doklejamy, i po prostu działa. Nic nie zmieniamy, nic nie uzgadniamy, jest i już. Obcokrajowcy uczący się języka polskiego dostają do nauki listę „czasowników zwrotnych” – znajdują się na niej zarówno te, które często w codziennej mowie wykorzystywane są w formie zwrotnej, jak i te, których bez zaimka zwrotnego nie wolno w ogóle używać.
Czasowniki zwrotne – sytuacja w języku francuskim.
W języku francuskim sytuacja kształtuje trochę podobnie, a trochę inaczej. Podobny jest fenomen czasowników, które we współczesnym francuskim występują już tylko i wyłącznie w formie zwrotnej. Jest ich co prawda o wiele mniej niż w języku francuskim są to zawsze dość szczególne konfiguracje bazujące na czasownikach, które zwrotności nie potrzebują. Najczęściej podawane przykłady to s’en aller, s’enfuir, s’envoler, se fier/se méfier.
Odmienne jest z kolei to, że lista zaimków zwrotnych liczy sobie o wiele więcej niż tylko jedną lub dwie opcje, a jednocześnie faktycznie ogranicza się tylko do jednej lub dwóch opcji. Jak to możliwe? Już wyjaśniam. Gdy odmieniamy dla przykładu czasownik se laver, mamy taką oto sytuację :
je me lave
tu te laves
il se lave
nous nous lavons
vous vous lavez
ils se lavent
Zaimki, które przed każdą z form tego czasownika widzimy nazywamy potocznie zaimkami zwrotnymi, jednakże w rzeczywistości są to zaimki COD. Zaimki są tylko sposobem na to by uniknąć konieczności podawania pełnego dopełnienia gdy budujemy zdanie :
Je lave moi-meme. (tak nie mówimy)
Je me lave. (tak jest OK)
Czasowniki zwrotne – czy to po prostu inna nazwa na zaimki COD?
Nie tylko COD. Podobna sytuacja ma miejsce gdy mamy do czynienia z czasownikiem przyjmującym dopełnienie dalsze/pośrednie (COI) – najczęściej (nie zawsze, ale najczęściej) Francuzi z automatu zamieniają je na zaimek (w przypadku gdy podmiot i dopełnienie są do tej samej osoby).
J’achète un café à moi-même. (tak nie mówimy)
Je m’achète un café. (tak jest OK)
Czyli w zasadzie zamiast osobnej kategorii z etykietą „zaimki zwrotne” mamy do czynienia z zaimkami COI i COD reprezentującymi dopełnienia, które są tożsame z podmiotem (wykonawca i odbiorca czynności to ta sama osoba/rzecz). Widać to również w sytuacji, gdy w czasach złożonych (np. passe composé) dochodzi do tego, by uzgodnić participe. Nie mamy zaimków zwrotnych, mamy zaimki COD i COI…
…ale przy il/elle oraz ils/elles to tak nie do końca wyglądają jak te, które znamy z tabelek szkolnych. Okazuje się, że w trzeciej osobie (zarówno pojedynczej jak i mnogiej) istnieją 2 opcje :
Il le lave (trzecia osoba myje inną trzecią osobę)
il se lave (trzecia osoba myje trzecią osobę – samego siebie)
il lui achète un café (trzecia osoba kupuje kawę innej trzeciej osobie)
il s’achète un café (trzecia osoba kupuje kawę trzeciej osobie – samemu sobie)
Stąd też mówiąc „zaimki zwrotne” można mieć na myśli wszystkie zaimki COD i COI zsynchronizowane z podmiotem (w liczbie 5 różnych), lub samo „se”, zaimek COD/COI służący specjalnie do tego, by jednoznacznie wyrazić zwrotność w sytuacja gdy w trzeciej osobie mogło to być niejednoznaczne za pomocą klasycznych le/la/les/lui/leur.
W gramatyce języka francuskiego w zasadzie nawet nie wspomina się czymś takim jak czasowniki zwrotne, czy zaimki zwrotne. Mówi się o czasownikach „zaimkowych” (pronominal), czyli poprzedzonych jednym z wcześniej wspomnianych zaimków, ale dotyczy to bardziej danego użycia czasownika niż jego stałego charakteru. Pojęcie „reflexif” stosuje się właściwie tylko do tego, by opisać układ, który powstanie w zdaniu gdy wykonawca i odbiorca to ta sama osoba/rzecz. Jest to użyteczne przy czasach złożonych (np. passe compose), ponieważ uruchamia przeskok z czasownika posiłkowego avoir na etre :
Je t’ai dit que je voulais réussir.
Tu t’es dit que tu voulais réussir.
Czasowniki zwrotne – czy coś jeszcze powinniśmy wiedzieć?
Tak – po pierwsze okazuje się, że same czasowniki w układzie zwrotnym można podzielić na kilka grup :
- Układ rzeczywiście zwrotny – wykonawca i odbiorca są tożsami.
- Układ wzajemny (np. se parler, se téléphoner, se rencontrer, itp).
- Zmiana znaczenia w układzie zwrotnym zmieniają sens (np. passer / se passer, trouver / se trouver).
Po drugie, musimy pamiętać o pozycjonowaniu zaimków. W przypadku zaimków zwrotnych obowiązują nas zasady dla COD i COI z tym jednak wyjątkiem, że zaimek odpowiedzialny za tworzenie układu zwrotnego będzie zawsze pierwszym z serii zaimków dopełnienia, w razie gdyby tych zaimków przy czasowniku było 2 lub 3. Cała reszta pozycjonowania, a mianowicie względem negacji, w pytaniach z inwersją, w przypadku więcej niż jednego czasownika czy też jeszcze w czasach złożonych pozostaje to samo. Przypomnienie – zaimki dopełniania (COD/COI/y/en) w trybie rozkazującym w wersji twierdzącej umieszczamy PO czasowniku, a zaimki me i te zamieniamy odpowiednio na moi i toi.
Po trzecie, w przypadku gdy czasownik zwrotny miałby znaleźć się w pozycji innej niż pierwszy czasownik, zaimek te nadal musi być zsynchronizowany z podmiotem, mimo tego, że sam czasownik nie będzie już odmieniony :
Je me lève à 6h00.
Je vais me lever à 6h00.
Tak więc pomimo tego, że w nagłówku kolumny z wyjaśnioną całą odmianą tego czasownika znajdziemy wielkie „SE LEVER”, to w praktyce w zdaniu jesteśmy zobowiązani dobrać odpowiednią formę zaimka, inaczej nici z naszej zwrotności.
Mam nadzieję, że artykuł był pomocny i zapraszam do czytania pozostałych moich materiałów przybliżających tajniki języka francuskiego. W razie potrzeby bardziej regularnej i ustrukturyzowanej pomocy, zapraszam na moje lekcje indywidualne.
