Zaimki COD COI nareszcie w sposób zrozumiały.

COD COI co to za ustrojstwa?

Gdy pytam moim uczniów co w dotychczasowej nauce języka francuskiego było dla nich największym problemem, skróty COD oraz COI są w pierwszej trójce najczęściej wskazywanych zagadnień. Dlatego postaram się tu jak najklarowniej, raz na zawsze wyjaśnić wszystko, co jest związane z tym tematem.

Mały wstęp podstaw teoretycznych budowy zdania. Zdania najogólniej rzecz ujmując składają się z 3 elementów :

• Podmiotu (reprezentującego wykonawcę czynności).
• Orzeczenia (wyjaśniającego jaka lub jakie czynności Podmiot wykonuje).
• Dopełnienia (lub kilku dopełnień, dających dodatkowe informacje w związku z czynnością).

Na przykład, dla zdania : „ALA MA KOTA” mamy

• Podmiot = ALA
• Orzeczenie = MA
• Dopełnienie = KOTA

Dokładnie taki sam układ zdania spotkamy w języku francuskim i nasze zdanie będzie tam brzmiało „ALA A UN CHAT”. I o ile język polski daje dość dużo swobody w modyfikacji kolejności głównych elementów zdania (zdania „KOTA MA ALA” i „ALA KOTA MA” są też zrozumiałe), to język francuski na taką dowolność nie pozwala, i poza bardzo nielicznymi i ściśle opisanymi wyjątkami, poprawny jest tylko jedna kolejność : PODMIOT + ORZECZENIE + DOPEŁNIENIE.

Kiedy już sobie wyjaśniliśmy najbardziej bazową sprawę, teraz przejdziemy krok dalej. Języki ludzkie zawierają ZAIMKI (części mowy służące do zastępowania czegoś), ponieważ ludzie nie lubią się powtarzać. Warto zwrócić uwagę jak często (po polsku) zamiast podawania w pełnym kształcie rzeczownika wyrażającego obiekt, o którym tyczy się rozmowa, używamy zamienników. Np. zamiast słowa „książka” po chwili w rozmowie zaczynają padać takie słowa jak „ona”, „jej”, „ją”, „nią” itp. Robimy to cały czas i jest to absolutnie naturalną częścią języka. Po francusku dzieje się ten sam proces, aczkolwiek jest on mocno uproszczony, ponieważ nie ma odmiany przez przypadki.

Gdy rzeczownik, którego powtórzenia chcemy uniknąć miałby być podmiotem (a więc wykonawcą czynności), będzie korzystali z serii zaimków podmiotowych. Jest to najbardziej znany typ zaimków, ponieważ to są te same zaimki, które występują w każdej tabelce odmiany czasowników : je, tu, il, elle, on, nous, vous, ils, elles.

Le livre coute cher.

Il coute cher.

Co jednak zrobić, gdy to, czego powtarzania chcemy uniknąć miałoby być nie podmiotem, a dopełnienem? Sprawę komplikuje nieco fakt, że mimo tego, że język francuski nie ma odmiany przez przypadki, to różnych typów dopełnień jest bez liku. Kilka najczęściej spotykanych możemy zabaczyć tu poniżej :

W tej tabelce widać kilka rzeczy :

• Dopełnienia różnią się od siebie obecnością lub nieobecnością przyimka
• Gdy przyimek jest obecny, różnicę będzie robić typ przyimka.
• Gdy przyimkiem jest à, różnicę robi nawet to, czy później podpięty obiekt jest ożywiony (człowiek, zwierzę, coś do czego można mówić) lub nieożywiony.
• Tabelka ta mogłaby być spokojnie 3x dłuższa, ale tylko pierwsze 4 wiersze byłyby zaznaczone szarym tłem, ponieważ…

…ponieważ spośród niezliczonych typów dopełnień, jakie da się we francuskim zbudować, tylko 4 statystycznie najczęstsze mogą być zastępowane zaimkami. Będzie to dotyczyło :

1. COD – czyli Complément d’Objet Direct, po polsku nazywane dopełnieniem bliższym lub dopełnieniem bezpośrednim. Rozpoznajemy takie dopełnienie po tym, że jest dopięte po czasowniku bez żadnego przyimka ani innego słówka wprowadzającego
2. COI – czyli Complément d’Objet Indirect, po polsku nazywane dopełnieniem dalszym lub dopełnieniem pośrednim. Rozpoznajemy po tym, że mamy przyimek à po którym wprowadzony jest obiekt ożywiony (najczęściej człowiek).
3. Complément de lieu – czyli dopełnienie potocznie nazywane miejscowym, zastępowane tylko i wyłącznie zaimkiem y. Rozpoznajemy takie dopełnienie po tym, że po przyimku à następuje obiekt nieożywiony (zazwyczaj miejsce, ale nie koniecznie). Wrzucone są do tej grupy oprócz tego wszelkie inne okoliczniki miejsca stosowane statycznie (czynność wykonywana w danym miejscu) lub cel przemieszczania się (DO jakiegoś miejsca).
4. Complément de quantité – czyli dopełnienie potocznie nazywane ilościowym, zastępowany zamkiem en. Pod tym hasłem znajdziemy wszystko, co jest podpięte po przyimku de lub czegoś, co pochodzi, i lub mogłoby pochodzić od niego, czyli również des, du, de la i de l’. Więcej nawet, drogą niedyskryminowania liczby pojedynczej, oprócz rodzajnika des znajdziemy też rodzajniki un i une. Stąd był tylko krok do tego, by wrzucić do tej grupy również wszystkie liczebniki. Tak, dużo tego, i wyjaśnienie tego fenomenu to materiał na osobny artykuł.

I na zastępowaniu tych tych 4 typów dopełnień będziemy się skupiać, Poniżej tabelka zawierająca wszystkie podstawowe zaimki, czyli takie, które służą tylko do tego, aby zwyczajnie coś zastąpić (a nie na przykład zastąpić i jednocześnie wskazać, opisać, ani nic takiego).

W oczy może się rzucić kilka ciekawych rzeczy. Po pierwsze, widać, że zaimki COD COI to całe serie odpowiednio skonfigurowane, a y/en to dwa pojedyncze zaimki. Druga sprawa – COD COI wyglądają dziwnie podobnie do tego, co często bywa opisywane jako zaimek zwrotny. Otóż, mam zaskakującą prawdę :

Nie istnieje coś takiego we francuskim jak czasownik zwrotny, ani zaimek zwrotny. Istnieje natomiast układ zwrotny, gdy Podmiot i Dopełnienie są tożsame. Wtedy mówimy o zwrotności i oczywiście stosujemy te same zaimki które znamy od czasu gdy pierwszy raz kazano nam odmienić „Je m’appelle„. Sprawa się rozchodzi na 2 sytuacje w 3ciej osobie, ponieważ potrzebne było rozdzielenie sytuacji, kiedy 3cia osoba wykonuję czynność na innej 3ciej osobie, od sytuacji, kiedy 3cia osoba wykonuje czynność na 3ciej osobie, którą jest ona sama :

On go przedstawia (osoba A przedstawia osobę B)

On się przedstawia (osoba A przedstawia osobę A)

Dlatego też mamy w 3ciej osobie za każdym razie 2 opcje – do układu zwrotnego, i dla układu przechodniego. I niestety nie każde „se” jest takie samo. Najczęściej jest ono zaimkiem COD, ale bywa też zaimkiem COI i ta różnica bywa wykorzystywana w podchwytliwych kolokwiach i sprawdzianach z uzgadniania participe passé, na czele z dość wrednym u bardzo często spotykanym przykładem „Elles se sont parlé„.

Inna rzeczą, na marginesie tematu zaimków dopełnienia jest patologia z nazewnictwem zaimków akcentowanych (tych w skrajnie prawej kolumnie). Aż 5 różnych nazw na tę serię zaimków funkcjonuje obecnie w polskich podręcznikach. Ale nie dajcie się nabrać, to ciągle jedna i ta sama seria zaimków, złożona z 8 pozycji.

Skoro już wiemy co będziemy mogli zastąpić, wiemy też jak wyglądają zaimki którymi można to zastąpić, to czas zobaczyć jak w praktyce wygląda w zdaniu sam proces podmiany :

Jak widać cała sprawa sprowadza się do tego, żeby usunąć z sekcji Dopełnienia całość owego dopełnienia, i wstawić odpowiedni zaimek przed czasownikiem. Voila!

I kiedy mowa jest o tym, żeby wstawiać te zaimki przed czasownikiem, to warto sobie wziąć to do serca. Ponieważ za rogiem czyhają pokusy, by wstawić go w nieco inne miejsce :

J’achète la maison de mes voisins.

Je l’achète.

Je n’achète pas la maison de mes voisins.

Je ne l’achète pas.

J’ai acheté la maison de mes voisins.

Je l’ai achetée.

Je n’ai pas acheté la maison de mes voisins.

Je ne l’ai pas achetée.

Uważni obserwatorzy zauważyli już, że zaimek COD w postaci la (a właściwie l’) wstawiany był zawsze przed samym czasownikiem, bez względu na to, czy była negacja, i bez względu na to, czy był to czasownik prosty czy też posiłkowy avoir.

Wybitnie uważni obserwatorzy dostrzegli też, że w passé composé imiesłów uzgodniłem do formy żeńskiej. Zasady tego uzgadniania w czasach złożonych są relatywnie proste, ale niełatwe do wytłumaczenia, i temat ten czeka na swój własny artykuł. Krótko mówiąc – gdy odbiorca czynności jest wcześniej w zdaniu niż imiesłów, jesteśmy zobowiązani uzgadniać. Ponieważ pozbycie się dopełnienia polega na jego zareprezentowaniu wcześniej w zdaniu, siłą rzecz wpadamy w kolejność uzgadniania (z odbiorcą czynności).

Kolejne kłopotliwe pytanie : A co jeśli mamy w zdaniu więcej niż 1 czasownik?

Wyprowadzamy przed czasownik za którym stało dopełnienie, którego się pozbywamy. (Uwaga, wyjątkiem są czasowniki faire i laisser, tam wyprowadzamy przed czas tenże czasownik.

Kolejna trudność, na którą możemy napotkać, to potrzeba użycia kilku (przeważnie dwóch) zaimków dopełnienia jednocześnie. Tu reguła jest bardziej skomplikowana, ale w zamian za to zabawniejsza :

1. COI reprezentuje zawsze ludzi, więc z szacunku do nich idzie przed COD, który może być człowiekiem, ale też przedmiotem nieożywionym.
2. Szacunek o którym była mowa w pkt. 1 przestaje obowiązywać gdy mówimy za czyimiś plecami, a więc mówimy o osobie 3ciej (pojedynczej lub mnogiej). Wtedy COI spada w hierarchii za COD.
3. y oraz en idą później niż COI i COD, i zawsze w tej kolejności.

A więc mogłoby być :

Je te le donne. (ja tobie go daję)

ale

Je le lui donne. (ja go jemu daję)

A na koniec najistotniejsza sprawa : zrozumienie jak działają zaimki dopełnienia to sprawa konieczna, do tego, bym móc zacząć z nich korzystać. Ale później następuje powrót do pracy nad trzonem wiedzy koniecznym, by tę umiejętność praktykować, a mianowicie rekcja czasowników (co można po danym czasowniku podpiąć, na jakiś zasadach, i co wtedy osiągniemy). Jest to wiedza inna dla każdego czasownika, i będąca nieodłączną wiedzą, którą należy nabywać ucząc się każdego nowego czasownika (a nie tylko odmiana i „jakoś to będzie”). Aby móc czasownika użyć, potrzeba wiedzieć jakie dopełnienia przyjmuje, a dopiero z tą wiedzą można próbować te dopełnienia zastępować zaimkami COI, COD, y oraz en.

#COD COI

Mam nadzieję, że artykuł był pomocny i zapraszam do czytania pozostałych moich materiałów przybliżających tajniki języka francuskiego. W razie potrzeby bardziej regularnej i ustrukturyzowanej pomocy, zapraszam na moje lekcje indywidualne.