uzgadnianie participe passé

Uzgadnianie participe passé na 2 sposoby

Participe passé, ten szczególny element budujący passé composé i inne czasy złożone.

Jak działa uzgadnianie participe passé do formy żeńskiej, do formy mnogiej?

Zasady tym rządzące mają milion wyjątków? A może jednak nie? Może da się sformułować jedną zasadę, od której wyjątków już nie będzie? Zobaczmy.

Uzgadnianie participe passé jest tematem spędzającym sen z powiek wielu zaawansowanym uczącym się francuskiego, oraz oczywiście studentom filologii francuskiej / romańskiej. Dla przypomnienia, Participe Passé, czyli w polskim nazewnictwie imiesłów bierny, to część mowy stojąca w szpagacie pomiędzy czasownikiem a przymiotnikiem. Pochodzi od czynności, a więc od czasownika, ale się nie odmienia (przez osoby), tylko ewentualnie uzgadnia (co do rodzaju i liczby) tak jak cechy, a więc przymiotniki. Żeby wyklarować to jeszcze bardziej :

  • „Krzywy” to przymiotnik
  • „Skrzywiony” to imiesłów
  • „Skrzywić” to czasownik

Skoro np. nóż może być skrzywiony, łyżka może być skrzywiona, sztućce mogą być skrzywione… to mamy faktycznie do czynienia z uzgadnianiem co do rodzaju i liczby, zarówno po polsku jak i po francusku.

Kiedy we francuskim jest okazja na uzgadnianie participe passé i z czym? Wersja uproszczona dla początkujących brzmi : „uzgadniamy względem podmiotu, jeśli imiesłów stoi za czasownikiem être”. Łapią się na to zarówno zdania w czasach złożonych, jak i strona bierna :

Elles sont venues à 17h05 mais la boutique était déjà fermée.

Ale to zdecydowanie wszystkiego nie załatwia, ponieważ :

Émues d’enfin pouvoir se voir, elles se sont donné (!) les cadeaux de Noël qu’elles avaient achetés le jour précédent.

I co teraz? 2x uzgodnienie bez czasownika être, i jeden brak uzgodnienia mimo obecności être, czy świat stoi na głowie? O co tu w ogóle chodzi? Od razu trzeba sobie powiedzieć, że integralna metoda do wyznaczania kiedy i z czym uzgadniać imiesłowy wymaga wcześniej opanowania kilku rzeczy, a mianowicie :

Gotowi? No to zaczynamy. Weźmy na warsztat zdanie :

Elle a mangé les frites.

Proste zdanie w czasie passé composé. Nic nie uzgadniamy, bo przecież „avoir”. Nie ma co drążyć tematu. Ale zróbmy sobie małe ćwiczenie. Przetłumaczmy sobie to zdanie słowo do słowa na język polski :

Ona ma zjedzone frytki.

Tak, wiem, wygląda to i brzmi co najmniej dziwnie. Ale przyjrzyjmy się bliżej słowu „zjedzone”. Imiesłów jak imiesłów. Ale jest formie żeńskiej mnogiej. Nie „zjedzony”. Nie „zjedzona”. Tylko „zjedzone”. Jeśli frytki zmienimy na sałatkę, wyjdzie nam „…zjedzoną sałatkę.” Czyżby w języku polskim uzgodnienie działało i to w dodatku nie na podmiot, ale na dopełnienie? Czy uzgadniamy imiesłów nie z wykonawcą czynności, ale z jej odbiorcą? Tak. I we francuskim jest tak samo.

A dokładniej rzecz biorąc było przez całe wieki. Uzgadniało się wszystko jak leciało, nie patrząc, czy „être”, czy „avoir”. Postęp technologiczny w XIX wieku trochę uciszył tę radosną zabawę gramatyczną, ponieważ opatentowana w 1829 roku maszyna do pisania bardzo szybko stała się ważnym i popularnym narzędziem, z którego często korzystano w tandemie – jedna osoba dyktuje, druga stuka w klawisze. Ale jak pisać imiesłowy w których nie słychać czy „mangé”, czy „mangés” czy też „mangée” lub „mangées”, a uzgodnić mamy z odbiorcą czynności, który może być np. gdzieś pod koniec zdania?

Problem był realny i nabierał na znaczeniu z każdym rokiem, ponieważ maszyn do pisania przybywało, a reguły stosowania imiesłowów nie sprzyjały procesowi pisania ze słuchu na czymś, co nie posiada klawisza „backspace”. Uzgadnianie participe passé z dopełnieniami będącymi PO participe passé stopniowo i po cichu wymierało ze względów praktycznych, ostatnim bastionem było szkolnictwo państwowe i reguły obowiązujące na egzaminach. W 1900 minister edukacji wprowadza dekretem uproszczenie polegające na zwolnieniu z konieczności uzgadniania, gdy to, na co działa czynność jest w zdaniu później niż imiesłów (rozwiązując oficjalnie problem dziesiątek tysięcy sekretarek). W dużym skrócie daje to nam taką oto zasadę :

„Uzgadnianie Participe Passé robimy z tym na co działa czynność, pod warunkiem, że to coś jest w zdaniu wcześniej niż PP.”

Tym samym poprawne jest :

Elle a mangé les frites.

ale za to zmiana pozycji COD zmienia też sytuację imiesłowu :

Ce sont les frites qu’elle a mangées.

Używanie zaimków COD też zmienia pozycję odbiorcy czynności, wyprowadzając go przed imiesłów, a tym samym powodując konieczność uzgadniania :

Elle les a toutes mangées.

Dekret z 1900 roku został co prawda w większości cofnięty rok później po protestach Akademii Francuskiej, która uznała szereg uproszczeń języka wówczas wprowadzonych za grubą przesadę, ale mleko się już wylało, uzgadnianie działało tylko na to co było wcześniej niż imiesłów. Nowy dekret z 1976 w sprytnie dyskretny sposób utrwala praktykę w dokumentach, a kolejna reforma 1990 ostatecznie betonuję ograniczenia stosowania zasady regulującej uzgadnianie participe passé w zależności od jego pozycji względem tego na co działa czynność.

Co w tej sytuacji należy zapamiętać?

  • Uzgadniamy przy każdym użyciu PP w stronie biernej lub jako zamiennik przymiotnika.
  • 15 czasowników ruchu i zmiany stanu, dopóki używane są z czasownikiem posiłkowym être = czynność działa na podmiocie, więc z nim uzgadniamy.
  • Czasowniki użyte zwrotnie mogą traktować podmiot jako odbiorcę czynności bezpośredniego (COD) lub pośredniego (COI). Uzgadniamy tylko z COD i obecność czasownika être nie jest tu niestety żadną podpowiedzią.
  • Dopełnienia COD są bezpośrednim odbiorcą czynności, więc uzgadniamy jeśli tylko występują wcześniej niż imiesłów.
  • Zaimki dopełnienia COD – bezpośredni odbiorca czynności uzgadniamy z nimi.
  • Nie uzgadniamy imiesłowów fait i laissé jeśli jest po nich bezokolicznik.

Mam nadzieję, że artykuł był pomocny i zapraszam do czytania pozostałych moich materiałów przybliżających tajniki języka francuskiego. W razie potrzeby bardziej regularnej i ustrukturyzowanej pomocy, zapraszam na moje lekcje indywidualne.